100 na 100

W posiadaniu Muzeum Hutnictwa znajduje się naklejony na tekturze dokument, w którym Ministerstwo Spraw Wewnętrznych II Rzeczpospolitej stwierdza zarządzeniem z 14 czerwca 1938 r. nadanie herbu Chorzowa przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Był nim wówczas Felicjan Sławoj Składkowski, podejmujący w tej sprawie decyzję w porozumieniu z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wojciechem Alojzym Świętosławskim. Na odwrocie dokumentu umieszczono zaakceptowany wizerunek herbu, uwierzytelniony pieczęcią oraz podpisem Radcy A .Wotkeza z 15 maja 1938.

Konkurs na herb Chorzowa rozpisano w 1936 r. Wybrany został projekt studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pracujących pod kierunkiem prof. Jana Dąbrowskiego przy współpracy chorzowianina Jana Czarneckiego. Władze Chorzowa zatwierdziły wizerunek 9 września 1936, czekając następnie na decyzję rządu.

Herb ze złotą otoczką posiada dwa pola. Prawe ma błękitne tło i przedstawia pół złotego orła śląskich Piastów z głową zwróconą w prawo. Na polu lewym o czarnym tle umieszczono pół podwójnego czerwonego krzyża z rozszerzającymi się na końcach ramionami, co jest nawiązaniem do godła zakonu bożogrobców. Chorzowski herb nie odnosi się zatem do przemysłowego etosu Królewskiej Huty, ale historii sięgającej 1257 r., kiedy to książę opolsko-raciborski Władysław dokumentem z 24 czerwca zezwolił miechowskim Obrońcom Grobu Chrystusa na lokację wsi Chorzów. Warunek odniesienia do tej właśnie średniowiecznej tradycji określono w zasadach konkursu, co wynikało z chęci podkreślenia polskiego charakteru miasta i odcięcia się od niemieckiej nazwy. Gmina Chorzów w roku 1934 włączona została do Królewskiej Huty wraz z Nowymi Hajdukami, przekazując całemu miastu nazwę. Cztery lata później, 22 czerwca 1938 r. podjęto uchwałę, że barwami miasta będą niebieski i czerwony. Herb podobnie jak barwy nie utracił aktualności, obowiązując do dziś, co reguluje uchwała Rady Miasta z 6 września 2018 r.

W kolekcji Muzeum Hutnictwa wśród licznych albumów fotograficznych szczególne miejsce zajmuje „Wielka Księga Przemysłu” – unikatowy zbiór fotografii przemysłowych wykonanych na zlecenie Hugona Henckel von Donnersmarcka. Zdjęcia dokumentują obiekty znajdujące się na terenie dzisiejszego Chorzowa i Siemianowic Śląskich, w tym takie zakłady jak Huta „Laura” (Laurahütte), Zjednoczone Siemianowickie Kopalnie Węgla Kamiennego (Vereinigte Siemianowitzer Steinkohlengruben), Huta cynku „Jerzy” (Georgs-Zinkhütte) oraz Huta „Królewska”(Königshütte). Większość zdjęć wykonał Karl Friedrich Heinrich Graf.

Fotografie są o tyle niezwykłe, że nie ukazują jedynie zabudowań, ale również pracowników. Fotograf miał unikatową możliwość wykonania zdjęć na terenach działających zakładów, dokumentując warunki pracy, stroje oraz sprzęt, jakim posługiwali się niegdysiejsi hutnicy. Zamieszczone w albumie zdjęcia potwierdzają m.in. że pracownikami zakładów były również dzieci.

Album przyciąga uwagę nie tylko zawartością, ale też niezwykłą oprawą. Jego drewniana okładka zdobiona jest płaskorzeźbą przedstawiającą górnika i hutnika – symboliczne postaci dla przemysłowego Górnego Śląska – oraz górnicze pozdrowienie „GLÜK AUF”. 18 stron spięto ozdobną srebrną klamrą, zaś na tylnej okładce powtórzono motyw frontu, umieszczając w owalu herb rodu Henckel von Donnersmarck. Autorem oprawy jest zakład jubilerski Adolpha Völkela.

Na przełomie 2022 i 2023 roku zdjęcia te były prezentowane na wystawie WIELKA KSIĘGA PRZEMYSŁU, gdzie pokazano m.in. jedne z pierwszych fotografii Huty „Królewskiej”.

Na najwyższym wzniesieniu miasta – Górze Redena – w 1874 roku powstał park. Miasto urządziło go na terenie wydzierżawionym od Spółki Brackiej. Królewska Huta była już wówczas jednym z najważniejszych ośrodków przemysłowych Górnego Śląska – gęsto zaludnionym miejscem, duszącym się od dymów i doskwierającego hałasu. Mieszkańcy potrzebowali terenów służących rekreacji, urządzając je na miarę czasów oraz możliwości, czego jednym z licznych przejawów i zarazem pamiątek jest marmurowa waza ogrodowa, która niegdyś pełniła funkcję kwietnika. Mogła też służyć jako niewielka fontanna, źródło odświeżającej wody.

Waza pochodzi z początku XX wieku. Forma i zdobienia tego kwiecistego obiektu są dla miejsca, w którym stanął i epoki typowe, odzwierciedlają ówczesne gusta, niczym nie różniąc się od wielu podobnych. Jej dekoracje — rzeźby przedstawiające tańczące putta otoczone motywami roślinnymi — nawiązują do tradycji arkadyjskiej, symbolizując radość, beztroskę i wypoczynek. Skojarzenia te oddają funkcję tego i wielu innych ówczesnych parków (pałacowych nie wyłączając) jako miejsca relaksu dla mieszkańców miasta, którzy mogli tu odpocząć po pracy w zakładach przemysłowych lub spędzić czas wolny w dni świąteczne.

W kolejnych dekadach miejsce to otaczano coraz większą estymą i rozbudowywano. Po drugiej wojnie park stawał się za mały, z czasem jego funkcje przejął WPKiW (obecnie Park Śląski). Po jednej z reorganizacji przestrzeni parkowej Wojewódzki Konserwator Zabytków zdecydował o przekazaniu wazy do Muzeum w Chorzowie. Przez lata stała w holu siedziby Muzeum w Chorzowie, przy ul. Powstańców 25, dzisiaj można ją zobaczyć w strefie gastronomicznej Muzeum Hutnictwa.

Rafał Malczewski w latach 1934-1935 nakłoniony przez literata i przyjaciela Ferdynanda Goetla odwiedził województwo śląskie. Owocem podróży stał się cykl „Czarny Śląsk”. Ten swoisty „reportaż malarski” zrealizowany został na terenach powiatu świętochłowickiego, katowickiego (z uwzględnieniem Mysłowic i Siemianowic) oraz w miastach Chorzów i Katowice W maju 1935 r. na wystawie zorganizowanej w Warszawie przez Instytut Propagandy Sztuki artysta przedstawił 20 obrazów olejnych i 14 akwarel, w pomniejszonym zakresie wystawę przeniesiono następnie do Łodzi, a jesienią do Katowicach.

Spośród cyklu Rafała Malczewskiego, „Czarny Śląsk” Muzeum Hutnictwa posiada jeden obraz i dwie akwarele. Najcenniejszym obiektem jest akwarela prezentująca oddalającą się, ukazaną tyłem samotną postać kobiety na brukowanej kostką jezdni pomiędzy potężnymi obiektami, którymi są kondensatory i chłodnie kominowe elektrowni w Chorzowie Starym. Widza porusza siła monumentalnych przemysłowych obiektów, która przytłacza znikomą ludzką istotę. Jednakże to właśnie ów ludzki akcent ożywia przejmującą ciszą industrialnej scenerii. Z prawej strony jezdni przed wiaduktem malarz utrwalił beżowy chodnik z mocno zaakcentowanymi dwoma latarniami. Niebo – choć zasnute dymami – nie traci pomarańczowej poświaty, niewykluczone że powstałej dzięki ogniom pieców, niedalekiej huty.

Lojalność wobec miejsca pracy stanowiła istotną wartość dla dawnych pokoleń. Wielu hutników – ale nie tylko – rozpoczynało pracę w młodym wieku – czasem jeszcze w okresie nauki i kontynuowało ją aż do emerytury w tym samym zakładzie. Lojalność była obustronna, zakłady pracy z okazji jubileuszy nagradzały pracowników okolicznościowymi podarunkami. W zbiorach Muzeum Hutnictwa wśród wielu hutniczych pamiątek znajduje się srebrny, kieszonkowy zegarek szwajcarskiej marki Silvana. Dołączony jest do niego oryginalny łańcuszek o długości 29 cm, prawdopodobnie wykonany z mosiądzu oraz pudełko, w którym go podarowano.

Wręczane z okazji jubileuszy pracy zegarki były wyrazem wdzięczności, docenienia za pracę, trud i lojalność. Czasomierz ze zbiorów muzealnych pochodzi z 1925 r. Jego tylna część jest otwierana, to tam umieszczono dedykację: „Za 25 letnią wierną służbę Górnośląskie Zjednoczone Huty Królewska i Laura SP.Akc. 1900 – 1925.”. Na wieczku znajdują się również punce probiercze używane do potwierdzania autentyczności i jakości wyrobów metali szlachetnych. Użyta tutaj punca z symbolem półksiężyca w towarzystwie korony – od 1884 r. stosowana była do oznaczania srebra o minimalnej wartości próby 800.

W wielu chorzowskich i śląskich rodzinach jako cenne pamiątki, niemal relikwie, do dzisiaj przechowywane są zegarki, jakie – w dowód uznania – otrzymali przed laty dziadkowie lub ojcowie.

Chorzowskie zbiory muzealne były kształtowane przez pasjonatów, którzy swoją miłością do historii przyczyniali się do budowania unikalnych kolekcji. Jedną z ważnych postaci był dyrektor Muzeum Janusz Modrzyński (1925–2018). Jego zamiłowanie do numizmatyki i falerystyki zaowocowało powstaniem liczącej ponad 9000 eksponatów kolekcji medali i odznaczeń, wśród których wyróżnia się Żołnierska Odznaka Pamiątkowa 12. Kresowego Pułku Artylerii Polowej. Odznaka została zatwierdzona w 1929 roku przez Ministerstwo Spraw Wojskowych w dwóch wariantach – żołnierskim i oficerskim. Ma kształt krzyża z białą tarczą zawierającą liczbę „12” oraz otok z nazwą jednostki. Interesującym elementem są cztery wypustki w barwach narodowych – Polski, Francji i Włoch, co znajduje swoje uzasadnienie w sięgającej 1919 roku historii pułku. Wówczas z jeńców armii austro-węgierskiej na terenie Włoch utworzono polską formację. Jednostka została przetransportowana do Francji, skąd po dozbrojeniu i szkoleniu trafiła do odradzającej się Polski. Żołnierze pułku brali udział w konfliktach: polsko-ukraińskim, polsko-bolszewickim oraz kampanii wrześniowej. W 10 rocznicę powstania jednostki ustanowiono pamiątkowe odznaczenie, którego autorem był kapitan piechoty Władysław Buszek (1888-1945) – ceniony lwowski jubiler, grawer i rzeźbiarz.

Spotkanie owocujące powołaniem do życia jednego – jak przyszłość miała pokazać – z najbardziej zasłużonych sportowych klubów w Polsce – 14-krotnego Mistrza Polski i trzykrotnego zdobywcę Pucharu Polski, ćwierćfinalistę Pucharu UEFA (1973/1974). odbyło się 20 kwietnia 1920 r. w „czerwonym pokoju” Katolickiego Domu Związkowego (obecnie Miejski Dom Kultury Batory).  

Wszystko zaczęło się jednak znacznie wcześniej, bo w styczniu, gdy polscy działacze plebiscytowi ogłosili apel o utworzenie w każdej miejscowości na Górnym Śląsku klubu sportowego.  

Adresatem apelu w Bismarckhütte (od 1922 r. Wielkie Hajduki) był właściciel jednej z tamtejszych restauracji „Pod Białym Orłem” (ul. Kolmannstrasse 17, obecnie 16-lipca) Teofil Paczyński – lider tutejszego Polskiego Komitetu Plebiscytowego. Trwała agitacja wśród sportowców grających do tej pory w klubach niemieckich, zabiegano o fundusze. Śladem po tych działaniach jest prezentowane pismo wysłane z Bytomia 30 marca 1920 roku do Paczyńskiego przez sekcję Sportowej Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, potwierdzające wyasygnowanie kwoty potrzebnej do utworzenia klubu. Szczegóły przekazania funduszy odzwierciedlają atmosferę tamtych dni.  

Niespełna miesiąc później Ruch zaistniał. Warto pamiętać, że uprawiano w hajduckim klubie i inne dyscypliny. Na przykład w niedzielę w wielkiej sali wspomnianego Domu Związkowego stawiano ring bokserski i rozgrywano zawody pięściarskie. 

Jednym z najważniejszych produktów wytwarzanych w Hucie „Królewskiej – Kościuszko” były szyny kolejowe. Już w połowie lat 40. XIX wieku huta została wpisana na listę certyfikowanych producentów szyn. Wśród najstarszych egzemplarzy szyn kolejowych, wyprodukowanych w tym zakładzie i obecnie przechowywanych w Muzeum Hutnictwa w Chorzowie, jest 51-centymetrowy fragment oznaczony jako „AH 71 IIII”.

Większość produktów hutniczych, powstających w procesie walcowania rozgrzanego żelaza i stali, była i jest identyfikowana za pomocą tzw. walcmarki – ciągu liter i cyfr, który umożliwia określenie producenta, roku powstania oraz rodzaju wyrobu.

W omawianym eksponacie litery AH symbolizują pierwszy zakład wyrobów gotowych w Królewskiej Hucie, czyli Hutę „Alvensleben”, założoną w 1838 roku. Nazwa ta odnosiła się do pruskiego ministra finansów Albrechta von Alvenslebena, sprawującego wówczas swój urząd. Początkowo funkcjonowała jako oddzielne przedsiębiorstwo, a następnie włączona została do struktury Huty „Królewskiej”. Cyfry „71 IIII” wskazują na datę produkcji, czyli kwiecień 1871 roku. Szyny z oznaczeniem AH produkowano aż do lat 80. XIX wieku, kiedy zaczęto stosować pełną nazwę zakładu – „Königshütte”. Na ekspozycji stałej w Muzeum Hutnictwa można zobaczyć serię szyn ułożonych w kolejności chronologicznej, dzięki której ewoluujące nazwy huty „Królewskiej-Kościuszko” są wyraźnie widoczne.

Obecnie na terenie huty działa zakład kontynuujący tradycję produkcji szyn kolejowych – ArcelorMittal Poland S.A. Oddział Huta Królewska.

Gdy powstawało Muzeum Hutnictwa, za sprawą byłych pracowników Huty „Batory” do zbiorów muzealnych trafiła znaczna część kolekcji niegdysiejszego Muzeum Zakładowego Huty „Batory” (2013). Znajdowała się wśród nich pochodząca z 1920 roku deska kreślarska, w 1942 roku uzupełniona o precyzyjny mechanizm linijek przesuwnych niemieckiej firmy ISIS.
Deska była użytkowana w Biurach Konstrukcyjnych Huty „Batory”, ale podobne stanowiska pracy wypełniały całe piętra budynków w wielu hutach, np. biura konstrukcyjne Huty „Kościuszko” od lat 70. XX w. zlokalizowane były w budynku badawczo – doświadczalnym (dzisiejsze Lofty Kościuszko).
Tego typu działy odgrywały kluczową rolę w funkcjonowaniu zakładu. To właśnie tutaj, przy takich stanowiskach powstawały nowe pomysły i rozwiązania: projekty hal przemysłowych, maszyn, narzędzi oraz wyrobów hutniczych.
Wypracowane w działach konstrukcyjnych chorzowskich hut rozwiązania techniczne były na tyle innowacyjne, że decydowano się je opatentować. Niektóre z projektów i patentów znalazły się w zbiorach Muzeum Hutnictwa, wśród nich m.in. schemat sterowni prasy (1952), projekt pomieszczenia dla smoczków w stalowni (1960) czy patent na stal wysokomanganową (1986).
Obecnie deska jest częścią wystawy stałej „Królestwo Żelaza”, na jej blacie eksponowany jest plan hali elektrowni „Königshütte” z 1900 r. (obecna hala wystawy głównej).

Kolekcja numizmatyczna Muzeum Hutnictwa w Chorzowie skrywa prawdziwy skarb – złotego florena śląskiego Bolka II Małego z połowy XIV wieku. To jeden z zaledwie czterech znanych egzemplarzy na świecie!

Złote monety z charakterystycznym wyobrażeniem lilii heraldycznej pojawiły się po raz pierwszy w XIII wieku we Florencji. Nazwa „floren” stała się wkrótce określeniem tego typu monety wybijanej w różnych krajach europejskich. Bogate złoża złota w okolicy Legnicy, Lwówka i Złotoryi umożliwiły książętom śląskim emisje florenów, odzwierciedlając ambicje lokalnych władców.

Na awersie monety widnieje lilia i napis BOLCO + D – VX + SWYD [Bolko Dvx Swidniciae]– Bolko Książę Świdnicki. Na rewersie – postać świętego Jana Chrzciciela i napis: S IOHA – NNES B [Sanctus Johannes Baptista]. Wybita ok. 1351 roku moneta Bolka II Małego to nie tylko przykład kunsztu menniczego, ale i dowód na niezależność polityczną władcy. To właśnie on, przez lata skutecznie bronił suwerenności swojego księstwa przed ekspansją czeską, będąc ostatnim samodzielnym księciem piastowskim na Śląsku.

Piękno i rzadkość monety czynią ją jednym z najcenniejszych tego typu eksponatów w Europie, obok egzemplarzy przechowywanych w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Staatliche Museen – Muzeum im. Bodego w Berlinie. Zakupiona w 2011 roku, stanowi dziś dumę naszej kolekcji i wyjątkowe świadectwo historii.

W zbiorach Muzeum Hutnictwa znajduje się cenna, przez lata gromadzona kolekcja sztandarów, licząca ok. 700 obiektów. Jeden z nich reprezentuje Towarzystwo Polek z Wielkich Hajduk.

Po pierwszej wojnie światowej na terenach Górnego Śląska zauważalna jest ogromna potrzeba manifestowania przynależności narodowościowej, czemu służyło m.in. zrzeszanie się w licznych organizacjach. Jedną z nich był Związek Towarzystw Polek wywodzący się z pierwszej kobiecej organizacji na Górnym Śląsku – Towarzystwa Kobiet. Jego członkinie brały udział w powstaniach, agitowały wśród kobiet na rzecz kandydowania i głosowania na stronę polską w wyborach do rad gminnych, prowadziły działalność kulturalną i oświatową.

30 kwietnia 1922 r. poświęcono sztandar hajduckiego koła Towarzystwa Polek. Uroczystości towarzyszyły przemarsz, przemowy, program artystyczny i tańce. Gdy po przewrocie majowym doszło do podziału organizacji na Związek Katolickich Towarzystw Polek (ZKTP) i Towarzystwo Polek (TP) konieczne było ufundowanie drugiego sztandaru (pierwszy pozostał w rękach KTP). Prezentowany sztandar poświęcono w kwietniu 1928 roku. Wartości, jakie przywołują hafty, a zatem BÓG, RODZINA, OJCZYZNA, podobnie jak wezwanie „Królowo Korony Polskiej”, wskazują na etos, do którego odwoływały się członkinie organizacji.

W 1997 roku Muzeum w Chorzowie zakupiło od jednego z mieszkańców miasta 5 witraży okiennych datowanych na pierwszą dekadę XX w. Według informacji udzielonej przez sprzedającego, witraże przez wiele lat służyły jako dach oranżerii w jego ogródku działkowym, a pierwotnie były elementem wyposażenia jednej z restauracji w Wielkich Hajdukach. W 1913 roku na terenie gminy znajdowało się 6 restauracji, do dziś nie udało się ustalić, którą z nich zdobiły witraże. Prezentowany eksponat złożony jest z 76 prostokątów z mrożonego szkła białego i w dwóch odcieniach żółci. Szybki połączono za pomocą ołowianych spoin. W dolej oraz górnej części znajdują się po 4 stylizowane spirale. W centralnej części każdego z witraży umieszczono postaci: rycerza, kobziarza, mężczyznę w stroju myśliwskim, kobiety oraz mnicha. Nie można wykluczyć, że zespół witraży był obszerniejszy i tworzył spójny obraz nawiązujący do biesiadowania.

Postać mnicha z atrybutami to nawiązanie do tradycji winiarskiej i browarniczej, obecnych w klasztorach od średniowiecza. Zakonnicy byli zobowiązani do pracy fizycznej i intelektualnej, co obejmowało również rolnictwo i przetwórstwo. Powstające w procesie fermentacji piwo mogło być długo przechowywane, co w częstych sytuacjach skażenia wody zapewniało bezpieczną alternatywę. Mnisi warzyli piwo na użytek własny oraz dla pielgrzymów i podróżnych, co pozwalało pozyskiwać środki na utrzymanie.